Alexandru Macedon - între mit și realitate

1. Η ΦΗΜΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Κληρομώντας σε ηλικία είκοσι ετών τη θέση του πατέρα του Φίλιππου ως κυρίαρχου του ελληνικού κόσμου ανατολικά της Αδριατικής, ο Αλέξανδρος είχε επίσης, στην ώριμη ηλικία των είκοσι έξι, κάνει τον εαυτό του κυρίαρχο της κάποτε ισχυρής Περσικής Αυτοκρατορίας. Ήδη στα τριάντα του είχε οδηγήσει τα νικηφόρα όπλα του μέχρι τα όρια της γνωστής οικουμένης. Όπως , πριν από τα τριακοστά τρίτα του γενέθλια ήταν νεκρός. Δεν είναι ν’απορεί κανείς, λοιπόν, που είχε γίνει θρύλος ακόμη και κατά τη διάρκεια της ζωής του. Το γεγονός ότι ο θρύλος του έχει εξαπλωθεί τόσο πλατιά – από την Ισλανδία μέχρι την Κίνα – οφείλεται κυρίως στο αποκαλούμενο Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου. Αυτή η μυθιστορία διαμορφώθηκε στην Αίγυπτο, πέντε ή περισσότερους αιώνες μετά το θάνατο του Αλέξανδρου.

Χάρη σ’αυτό, αλλά και για άλλους λόγους φυσικά, ο Αλέξανδρος έγινε σε διάφορες χώρες και σε διάφορες εποχές ήρωας, σχεδόν ιερό πρόσωπο, χριστιανός άγιος, νέος Αχιλλέας, φιλόσοφος, επιστήμονας, προφήτης και οραματιστής. Όμως,στην αρχαιότητα ήταν πιο ξακουστός απ’όλους ως κατακτητής. Να τι λέει ο Αρριανός, γράφοντας στις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ., ύπο την επίδραση των πρόσφατων, για την εποχή του, κατακτήσεων του Ρωμαίου αυτοκράτορα Τραϊανού στην Παρθία (στο σύγχρονο Ιράν)΄ η Ανάβασίς του είναι η καλύτερη αρχαία ιστορική πηγή μας για τον Αλέξανδρο : « Προσωπικά, δεν μπορώ να πω με ακπίβεια τι σχέδια είχε ο Αλέξανδος ούτε και μ’ ενδιαφέρει να υποθέσω. Εκείνο όμως που μου φαίνεται ότι μπορώ να ισχυριστώ είναι ότι ο Αλέξανδρος δεν είχε τίποτα μικρό ή ασήμαντο στο μαυλό του ούτε θα έμενε ήσυχος στις περιοχές που είχε ήδη κατακτήσει, ακόμη κι αν πρόσθετε την Ευρώπη στην Ασία και τα Βρετανικά Νησιά στην Ευρώπη...»

Ο Αρριανός είχε βέβεια μεγάλη επίγνωση της φήμης του Αλέξανδρου. Όμως αυτό το σχόλιο σχετικά με τα τελευταία του σχέδια είναι ακριβώς το είδος της μετρημένης και στοχαστικής παρατήρησης που κάνει το σύγχρονο κριτικό ιστορικό και βιογράφο του κοσμοκατακτητή να τον εμπιστεύεται. Με εξαίρεση ίσως το περιστασιακό του σχόλιο περί

« Βρετανικών Νησιών» - λες και δεν αποτελούσαν μέρος της Ευρώπης...

Μιάμιση χιλιετία αργότερα ο Άμλετ του Σαίξπηρ σχολιάζει, μάλλον ασεβώς, στη σκηνή του νεκροταφείου, την πιθανή γήινη μοίρα του πτώματος του Αλέξανδρου:

Ο Μεγαλέξανδρος πεθαίνει,ο Μεγαλέξανδρος θάβεται,

Ο Μεγαλέξανδρος ξαναγίνεται σκόνη, η σκόνη είναι

χώμα˙

από το χώμα κάνουμε λάσπη,και γιατί μ΄αυτή τη

λάσπη,

όπου αυτός εκατάντησε,να μη βουλώσουν ένα

κρασοβάρελο;

Πρόκειται για ένα σοβινιστικό αγγλικό παράδειγμα του γεγονότος ότι ο Αλέξανδρος προβάλλεται στις εθνικές λογοτεχνίες περίπου ογδόντα χωρών, που εκτείνονται από τις δικές μας Βρετανικές Νήσους μέχρι τη Μαλαïκή Χερσόνησο μέσω του Καζαχστάν (πατρίδα του Αμπαï, του εθνικού του ποιητή). Αυτός, με τη σειρά του, είναι άλλος ένας τρόπος για να πει κανείς ότι ο Αλέξανδρος είναι πιθανώς το πιο διάσιμο από τα ελάχιστα άτομα στην ανθρώπινη ιστορία των οποίων το λαμπερό φως διέσχισε το στερέωμα για να σημαδέψει το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας άλλης. Όμως το θέτει, μάλλον καλά, η μυθιστοριογράφος Μαίρη Μπατς (σε ένα σημείωμα του έργου της Ο Μακεδόνας, το 1931):

« Υπάρχουν άνθρωποι που συνοψίζουν μια εποχή και άνθρωποι που αρχίζουν μια άλλη. Ο Αλέξανδρος τα έκανε και τα δύο.». Παρέθεσε, επίσης, ένα άλλο προσφυές απόσπασμα του Αρριανού:

« Νομίζω ότι δεν υπάρχει έθνος, δεν υπάρχει πόλη, δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έφτασε τότε το όνομα του Αλέξανδρου. Και πιστεύω ακόμη ότι δεν μπορεί να έχει γεννηθεί ανάμεσα στους ανθρώπους κάποιος που να μη μοιάζει με τους άλλους χωρίς θεϊκή παρέμβαση.»

Mia άλλη τοπική μαρτυρία – και επιβεβαίωση – της φήμης του Αλέξανδρου είναι όσο πιο βρετανική γίνεται, με τον τρόπο της. Για να γιορτάσει τη 250η επέτειο της ίδρυσης του Βρετανικού Μουσείου το 1753, το Βασιλικό Ταχυδρομείο δημιούργησε μια σειρά από τη συλλογή του Βρετανικού Μουσείου, που αριθμούσε πάνω από εφτά εκατομμύρια τεχνουργήματα και κάλυπτε γύρω στα δύο εκατομμύρια χρόνια του ανθρώπινου παρελθόντος. Ένα από αυτά τα έξι απεικονίζει μια πέτρινη προτομή του Αλέξανδρου, που σμιλεύτηκε κατά την ελληνιστική εποχή (γύρω στα 200 π.Χ.): του Αλέξανδρου «που», σύμφωνα με το διαφημιστικό υλικο, «μετά το θάνατό του λατρεύτηκε σαν θεός».

Αυτό δεν είναι απολύτως ακριβές, λατρευόταν επίσης ως ζωντανός θεός. Όμως , μια αρχαία προσωπικότητα που σίγουρα λατρεύτηκε ως θεός μόνο μετά το θάνατό του ήταν ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Ιούλιος Καίσαρας, στη ζωή του οποίου ο Πλούταρχος, όπως γνώριζε καλά ο Σαίξπηρ, βρήκε έναν παραλληλισμό με εκείνη του Αλέξανδρου. Αυτό είναι αρκετά λογικό αφού, από κάποιες απόψεις, ο Καίσαρας πλησίασε πολύ στο να είναι ισάξιος του Αλέξανδρου – και, επιπλέον, έδωσε το όνομά του σε έναν τύπο απόλυτου ηγεμόνα (κάιζερ, τσάρος). Όταν ο Ιούλιος βρισκόταν σε μια πρώιμη περιοδεία αυτοκρατορικής υπηρεσίασε στην Ισπανία, αφηγείται ο Πλούταρχος, λέγεται ότι κοίταζε για πολλή ώρα ένα άγαλμα του Αλέξανδρου (ίσως σαν εκείνο που βρίσκεται τώρα στο Μουσείο της Σεβίλης, που προήλθε από τη ρωμαïκή αποικία Ιταλική, που έδωσε δυο μεταγενέστερους Ρωμαίους αυτοκράτορες) και έκλαψε επειδή, ενώ ο Αλέξανδρος είχε πεθάνει στα τριάντα δύο, βασιλιάς τόσο πολλών λαών, ο ίδιος ηλικία δεν είχε επιτύχει ακόμη κανένα λαμπρό κατόρθωμα. Δεν είμαι Ιούλιος Καίσαρας. Όμως, είμαι πενήντα εξί την εποχή που το γράφω αυτό – μπορείτε λοιπόν να φανταστείτε πώς αισθάνομαι.